– Праходзьце, сіньёры! Ой, гаспадыня, колькі людзей да нас прыйшло, выходзь сустракаць! Якая радасць, бо тут і пагутарыць няма з кім. Сіньёра, ну што вы стаіце, сядайце! А я не! Я пакуль стаяць больш люблю.

Сказаць, што гэта ўсё прамаўляе 88-гадовы вясковец, азначае адразу намаляваць вобраз сівога старога, з якім Аляксандр Батуля не мае нічога агульнага. Аднак шустры маленькі дзядзечка з цікаўнымі вачыма мае менавіта такі ўзрост.

Цэлая дэлегацыя накіравалася ў госці да Аляксандра Каленкавіча, канешне, не для таго, каб падзівавацца на яго жвавасць. Проста ўдзельнікі праекта “Вёска, якая не павінна знікнуць” ведалі, што на хутары Багны ў Жабінкаўскім раёне жыве чалавек, які падчас вайны быў вывезены ў Германію. Скептычна паглядзелі на дату нараджэння – 1925 год – і вырашылі, што чарговы вязень мала што раскажа. Але прыцягваў антураж. Усе жывуць у вёсках, а Батуля – на хутары. Гарадское ўяўленне адразу намалявала рамантычныя карціны, Багны падаліся нейкім казачным востравам, куды трэба трапіць любым коштам. А тут яшчэ і старшыня сельсавета аўтарытэтна запэўніў, што жыццёвыя сілы Каленкавіча недаацэньваць не варта.

– Аляксандр Каленікавіч, Вы нам раскажаце пра сябе? – здалёк пачынае каардынатар праекта Ларыса Быцко.

– Расказаць магу, але ці зацікавіць гэта Вас? Усё жыццё працаваў у калгасе. Ведаеце ж, час быў такі… Усюды біяграфію трэба было пісаць. А біяграфія ў мяне падпсаваная.

 Павестка

Я быў у сям’і старэйшы з пяці дзяцей. 16 год ужо меў. Таму, калі солтыс прынёс павестку на працы ў Германію, ехаць адназначна выпадала мне.

Завезлі ў Брэст, у сінагогу, цяпер там кінатэатр “Беларусь” знаходзіцца. Саломы там было наслана, там мы і начавалі. Раніцай нас памылі, падстрыглі, памазалі (патравілі вошай. – Аўт.), і зноў у вагоны. Толькі на гэты раз калі заходзіш, то табе даюць буханку хлеба і кальцо каўбасы. Вагоны таварныя.

Завезлі ў Гродна. Там нас зноў “пасмажылі”, яшчэ больш. Трэцяя прапарка была ўжо на нямецкай тэрыторыі. Быў і медыцынскі агляд. Усе ўрачы ў ваеннай форме. Жанчын правяралі жанчыны, мужчын – мужчыны.

cms-image-000010167.jpg

Ехалі доўга. Часам цягнік спыняўся, да нас прыходзілі і пыталіся, хто хоча працаваць на сельскай гаспадарцы. З другіх вагонаў выходзілі, а сярод нас быў мужык гадоў пад 40. Ён сказаў: “Пакуль вязуць – едзем. Яшчэ напрацуемся”. Ну, мы і ехалі.

Прывезлі нас у горад Кіль. Партовы горад. У той час там было паўмільёна насельніцтва і шмат заводаў. Мы бачым, што далей чыгункі няма. Пагрузілі нас на баржу і павезлі праз заліў. А мы ж не ведаем, дзе мы. Кацялком ваду зачарпнулі і зразумелі, што яна марская. Канчатковым пунктам нашага падарожжа аказаўся прыгарад Кіля Фрыдрыхсорт, дзе мы мусілі працаваць на адным з deutsche Werke (нямецкі завод. – Аўт.).

Пакуль Аляксандр Каленкавіч агучвае дэталі сваёй “падпсаванай” біяграфіі, яго жонка Лідзія Нікіфараўна слухае яго яшчэ больш уважліва, чым мы. Пры тым што гладкая мова апавядальніка выдае, што гісторыя расказваецца не ўпершыню, і сіньёра Батуля мусіць ведаць яе не горш за мужа. І ў гэтым адчуваецца пэўная гармонія і сакрэт гэтай дзіўнай пары, што абрала жыццё па-за ўпарадкаваным грамадствам. І неяк зусім не здзіўляе кароткае адступленне ад тэмы Аляксандра Каленкавіча: “Больш за 50 год разам. А я яе і дагэтуль люблю!”, на што Лідзія Нікіфараўна толькі ўсміхаецца. І далей слухае мужавы прыгоды.

 Завод

Ноч пераначавалі ў кар’еры. А раніцай прывезлі баракі. Сценкі, падлога, дах – усё гатовае, заставалася толькі сабраць. 16 баракаў, у кожным 3 пакоі, 3 калідоры. У пакоі 10 двухпавярховых ложкаў, 10 шафаў, кожнаму крэсла, адзін вялікі стол на ўсіх і печка пасярэдзіне.

На другі дзень нас пастроілі ў шарэнгу, пытаюць: “Токары, слесары, фрэзероўшчыкі ёсць?”. Пасля: “Хто хоча вучыцца па гэтых спецыяльнасцях?”. Ну, я думаю: вучыцца – не працаваць. Праўда, што такое фрэзероўшчык, і разумення не меў. Гэтак жа, як і што такое токар. У нас жа вытворчасцяў ніякіх не было на той момант, калі нас вывозілі. Мы наконт гэтага былі Holzkopf, як немец кажа. Драўляная галава. Слесар, думаю, напэўна, абручы на бочкі робіць. Запісаўся слесарам.

Завялі на завод. На першым паверсе нямецкія падлеткі вучыліся, на другім мы. Вучылі, ставілі адзнакі і адбіралі лепшых. Завод выпускаў тарпеды марскога базіравання. Мы павінны былі рамантаваць станкі.

У немцаў не было нормы. Пачасавая праца. Заходзіш у цэх, вісіць гадзіннік, і карткавая сістэма. Картку ўстаўляеш – адбівае, калі я прыйшоў.

Кожную суботу плацілі грошы. Усё хутка: прыйшоў чалавек, карткі сабраў, палічыў гадзіны і выдаў грошы. Хадзіць нікуды не трэба – касір прынясе на тваё рабочае месца. У разліковым цэху працавалі ўсяго два чалавекі, і з усім спраўляліся. Не тое, што ў нас, — цэлыя аддзелы бухгалтараў, а толку…

Паўгода нас нікуды не пускалі, а пасля апранулі, бо мы ж значна ад іх адрозніваліся, аборвышамі прыехалі, і пачалі выпускаць. Хадзіць можна было ўсюды, нават за горад выязджаць, але трэба было паспець у лагер да каменданцкай гадзіны.

І тады ж прывезлі жанчын. Немцы ж не дурні. Народ без жанчын і не ўмываўся некаторы. А каб яшчэ зубы чысціў… Дарэчы, там я ўпершыню ўбачыў зубную пасту. У нас тут яшчэ парашок быў.

І тут жыццё пайшло весялей. У клубе нават сцэнкі ставілі.

Увогуле малазразумела, як чалавек з такім нетыповым для савецкага часу мысленнем ацалеў у пасляваенных тых варунках. Дапусцім, што пасля вяртання ён не так смела супастаўляў нямецкае і савецкае жыццё не на карысць апошняму. Аднак відавочна, што не толькі цяпер з’явілася ў ім гэтая здольнасць да канструктыўнага аналізу.

Ды Аляксандр Батуля сам тлумачыць, чаму застаўся цэлым пасля вяртання. Спачатку выратавала армія, а пасля, калі яго разам з жонкай мусілі вывезці ў Сібір, памёр Сталін.

 Атмасфера

Народ быў добры, гэта ідэалогія была дрэнная. Асабліва спачувалі нам старэйшыя людзі.

Я ўжо быў токарам (прыйшлі і спыталі: “Willst du Dreher sein? – Ja, ich will!”. (“Хочаш быць токарам?» – «Так, хачу!» – Аўт.) Мне ж цікава было, усё хацелася паспрабаваць.), часта хадзіў у Aufsgabe. Гэта памяшканне, дзе выдавалі інструмент. Аднойчы заходжу, даю, як заўсёды, свой жэтон з нумарам 600005 і пішу Zettel (запіску. – Аўт.), што мне трэба. А дзед, які інструмент выдае, шэпча, што гітлераўцы пад Сталінградам пацярпелі крах. Старыя немцы не любілі Гітлера. Шэпча, колькі ў палон трапіла, колькі сярод палонных генералаў. І тут чуе, што нехта ідзе, і адразу гучным голасам: “Was willst du?” (“Што ты хочаш?” – Аўт.) – каб ніхто нічога не западозрыў.

А вось нацыянал-сацыялістаў, партыйных, мы баяліся. Яны насілі значкі са свастыкай, мы іх так і пазнавалі. Хаця нямецкія партыйныя таксама адрозніваліся ад нашых.

cms-image-000010168.jpg

Быў такі выпадак. Наш наладчык Вілі Петэрсан папрасіў неяк дапамагчы ўскапаць агарод. А ў іх у кожнага было па 15 сотак за горадам. У нас тады 6 давалі. Напэўна, таму, што ў нас зямлі менш, чым у іх (смяецца). Ну і вось трэба было гною прывезці. Петэрсан дамовіўся з баўэрам, мы прыехалі, нагрузілі тачку. Двое цягнем, Петэрсан ззаду падштурхоўвае віламі.

Тут бачым — начальнік цэха Гарнт сам такі ж вазок цягне. Мы кажам: “А што ж такое? Любога папрасіў бы, і яму дапамаглі б”.— “А ён партыйны”, — адказвае Петэрсан. Мы не разумеем, пры чым тут гэта. А аказваецца, яму нельга было нас выкарыстоўваць, ён сам павінен на сваім участку працаваць. Нам гэта было вельмі дзіўна, мы ж бачылі, што ў нас партыйныя якраз найбольш і выкарыстоўвалі чужую працу. Сказалі пра гэта Вілі, ён смяяўся.

Маладыя немцы – тыя былі ўжо інакш выхаваныя. Неяк адзін немец папрасіў нас змалаціць бацькам ячмень, дык яго дзеці не хацелі з намі за адзін стол садзіцца. Але стары сказаў: “Zusammen arbeiten – zusammen essen!” (“Разам працаваць – разам есці”. – Аўт.) – і тыя падпарадкаваліся.

Гітлераўская ідэалогія не прыжывалася ў старых, але на маладых пакрысе ўплывала.

Чым больш апавядальнік расказвае, тым больш мы хвалюемся за бульбу, якая ўжо з паўгадзіны актыўна шкварчыць на патэльні. Не вытрымліваем і перабіваем яго каштоўныя ўспаміны пытаннем пра яе далейшы лёс. Каленікавіч супакойвае, што з бульбай нічога не станецца. Праўда, усё ж крыху яе варочае і дадае пару каментараў пра побыт.

– Мая гаспадыня на ногі хварэе, то амаль і не выходзіць з хаты. А я яшчэ раз’язджаю. Калі ў Жабінку, а калі і ў Брэст.

Запэўнівае Каленікавіч, што і дзеці пра старых не забываюцца. І, нібы ў пацвярджэнне гэтаму, на іх мабільны нехта тэлефануе, і Лідзія Нікіфараўна распавядае пра тое, што ўсё добра, што ў хаце поўна гасцей, што дзед расказвае пра Германію.

 У нас ёсць час, Алекс!

Кармілі дрэнна. Буханка хлеба 1200 г на чацвярых ды чарпак баланды ў дзень. Таму ў вольны час я заўсёды накіроўваўся на пошукі ежы. Грошы мы зараблялі, ды траціць іх асабліва не было дзе, акрамя самога лагера. У Нямеччыне ўсё было па картках.

Плацілі нам па сто марак у месяц. Немцы атрымлівалі 400-500 марак. Касцюм каштаваў 5-12 марак. Буханка хлеба – 50 пфенінгаў, бутэлька вады – 10. Немцы нядрэнна жылі. Ніколі не спяшаліся. Часам і мне казалі: “Landsamer, Alex! Wir haben Zeit!” (“Павольней, Алекс! У нас ёсць час! – Аўт.).

Самі яны елі 3 разы. 8.30 – сняданак. Ніводзін станок не павінен шумець, пакуль ядуць. 11.30 – 12.00 – абед. 15.30 – 15.45 – яшчэ адзін перапынак.

У канцлагер забіралі ноччу. Той чалавек з Жабінкі, які быў ад нас старэйшы, Аляксей Дзмітрук яго звалі, не вярнуўся. Яго накіравалі ў сталеліцейны цэх, гэта вельмі цяжкая праца. А кормяць жа дрэнна. Ён захварэў, яго перавялі на лягчэйшую працу, ды раніцай ён не выйшаў на яе. Ноччу забралі.

– А вось Вы кажаце, што Германія Вам падпсавала біяграфію. Дык куды ж Вы змаглі ўладкавацца пасля вяртання?

– Ахвотна бралі толькі ў міліцыю, бо тады яшчэ шмат бандытаў па лясах хадзіла. Гэта і Армія Краёва польская, і УПА. Пайшоў у калгас рахункаводам.

Праўда, доўга працаваць там ён не змог. У Нямеччыне быў вязнем – і то нешта плацілі, а тут нічога, адны палачкі. Аляксандр ўгаварыў брыгадзіра выдаць яму дазвол на выхад з калгаса і перайшоў працаваць у МТС. Там таксама былі працадні, але гарантыйныя, за якія плацілі грошы. Як толькі ў Пінску арганізавалі сельскагаспадарчую вучэльню – Аляксандр Батуля пакарыстаўся гэтым шансам, каб атрымаць яшчэ адну прафесію. Астатняе жыццё працаваў на трактары.

 Новы палон

Ніхто не прыйшоў нас вызваляць. 2 траўня была капітуляцыя, вывесілі белыя сцягі. Ужо святло па вечарах гарэла – адмянілі святломаскіроўку, на ноч стаўні не закрываем. І тут урываюцца нашыя ахоўнікі і крычаць: “Усе ў Schatraum! Зараз будзе налёт!” Хацелі сагнаць у бомбасховішча. Але вопытныя людзі скамандавалі не ісці. У такіх сітуацыях камандзіры хутка знаходзяцца. Вырашылі, калі будуць гнаць сілай, возьмем камяні і будзем абараняцца. Так яны проста пайшлі.

А на другі дзень прыйшоў былы начальнік каравула, немец, і сказаў: “Правільна зрабілі, што не пайшлі. Падрыўнікі вас там ужо чакалі”. Колькі людзей тады грузілі на баржы і тапілі ў моры! Замяталі сляды.

10 чалавек вырваліся з лагера і знайшлі амерыканскую воінскую частку. На другі дзень прыехала машына тыпу КамАЗа. КамАЗ – гэта ж амерыканская машына. 8 чалавек у ёй. Яны нас і вызвалілі.

Вось там пайшло жыццё! Мяса было столькі – у катлах не пераварочвалася, ад баўэраў прывозілі. З завода спірту столькі прынеслі, што ўжо і вады нельга было знайсці ў бараках – усюды адзін спірт.

Цэлы месяц мы там яшчэ жылі. А адсюль (з СССР. – Аўт.) ужо прыехалі вербаўшчыкі: “Вашыя маладыя рукі радзіма чакае!”. Дзяўчаты-ўкраінкі пытаюць у іх: “А скажіть, колгоспы будуть у нас? Бо як будуць колгоспы, не поїдемо додому”. Ім казалі, што не будзе. Я тады не ведаў нават, што гэта такое… Затое цяпер кожны ведае, што такое калгас.

Ехаць мы маглі, куды хочаш. Я прапаноўваў свайму сябру ехаць у ЗША, у мяне там дзядзька быў. Але яго цягнула дадому. А мне без кампаніі нікуды не хацелася.

І вось ідуць студэбекеры. Бяруць па 16 чалавек, па колькасці адкідных сядзенняў у машыне. А з намі мяшкі вялізныя з дабром. Мы ж усю ваколіцу аблазілі. А як залезлі ў мытню, то нават амерыканцы нас адтуль выганялі. Мы ж так навучаныя – не можам, каб спраў не нарабіць.

Давезлі да мяжы з савецкай часткай Германіі. Пагрузілі ў цягнік, пераправілі на савецкі бок – і зноў студэбекеры. Але запіхваюць ужо як мага больш у машыну. Адвезлі ў Расток, за 100 км. І мітынг: “Вы вінаватыя!”. Думаю: усё, трапілі…

Нас пачалі сартаваць па ўзросце, па месцы жыхарства, па тым, служыў ці не. Мне аб’явілі: 419-ы запасны стралковы полк. Сапёрны батальён.

Кажуць: “Вам трэба выкупіць сваю віну. Пойдзеце дадому пешшу. А ў паходзе і іголка цяжкая”. Прымусілі пакінуць усё, што мы набралі дахаты, ведаючы, што там гола.

Апрануў новы касцюм, новую бялізну, абутак. Ідзём, начуем, як ёсць, проста ў полі. А ў мяне была з сабой карта. Бачу, ужо хутка Варшава, радуюся, што там і дом недалёка. Але тут мы пачынаем ад Варшавы адыходзіць. Карацей, вярнулі нас у тое ж месца, адкуль прыйшлі. Такое было пакаранне – некалькі соцень кіламетраў пешшу прайсці.

Ва Усходняй Германіі Аляксандр Батуля заставаўся яшчэ на перыяд нарыхтоўкі збожжа для Расіі. Успамінае, што кармілі амаль гэтак жа дрэнна, як у лагеры, спаць даводзілася ў полі, і ад такога жыцця былых палонных зноў атакавалі вошы, якіх так старанна травілі раней немцы. Так адзін палон фактычна пераўтварыўся ў другі.

Вярнуцца дадому былому вязню выпала толькі праз тры гады, як адслужыў армію. Са службай, што праўда, яму больш-менш пашансавала – адбываў яе ў Даніі, пра што расказвае гэтак жа сакавіта і дэталёва.

Але гэта іншая гісторыя.

 Даведка «БК»

Праект “Вёска, якая не павінна знікнуць” рэалізуецца грамадскім аб’яднаннем аматараў мастацтваў “Тур” пры падтрымцы міжнароднай арганізацыі “Узаемапаразуменне” і нямецкім фондам “Памяць. Адказнасць. Будучыня”. Праект накіраваны на сацыяльную рэабілітацыю былых вязняў вайны і пажылых жыхароў маланаселеных пунктаў.