Я была тут у студэнцкія гады, але не памятаю анічога, акрамя знакамітай жырандолі Паўлюка Багрыма. Таму мяне адразу накрывае нейкая эйфарыя, як бывае, калі заходзіш у незнаёмае месца, і яно адразу з невядомых прычын табе падабаецца.

Вулачкі тут кароткія і няроўныя – адразу відаць старажытнае мястэчка. Усе яны, у тым ліку і вуліца ад чыгуначнай станцыі, вядуць у цэнтр, дзе знаходзіцца некалькі крам, адміністратыўныя будынкі, а таксама праваслаўная царква. Я б сказала, што яна вельмі старая, але мясцовая жанчына, у якой я таксама запыталася, дзе шукаць касцёл з Багрымавай жырандоляй, адказвае, што царкву пабудавалі зусім нядаўна – ужо ў нашым свежым стагоддзі.

cms-image-000015963.jpg

Касцёл жа, які папярэднічаў па часе праваслаўнаму храму, схаваўся далей ад людскіх вачэй. Каб да яго дайсці, трэба з плошчы павярнуць на вуліцу імя Паўлюка Багрыма ды ісці да самага канца, хоць гэта не так і далёка. Касцёл аказваецца зачыненым, але брамка на яго тэрыторыю не замкнутая. Так я трапляю заадно на каталіцкія могілкі, дзе знаходжу помнік Паўлюку Багрыму. Усё вядомае на месцы, цяпер трэба шукаць людзей, каб даведацца пра тое, што не нагугліш у інтэрнэце.

cms-image-000015967.jpg

Чалавек-стагоддзе

Няспешна накіроўваюся шпацыраваць па мястэчку-вёсцы

Баранавіцкага раёна. Пераходжу мост праз зарослую і цвілую Шчару, фатаграфую Дом культуры з паркам, ад якога патыхае не сівой, але даўніной, і даходжу ажно да смярдзючай фермы. Прыкмет цікавых людзей у гэтым накірунку няма, таму шыбую назад. На гэты раз збочваю на вуліцу, што цягнецца ўздоўж Шчары па левы бок, але і тут вока не вычэплівае патрэбнага субяседніка.

Калі я здалёк бачу гэтага дзядка, першага на ўсё сяло, які сядзіць на лаўцы ля дома, то разумею гэта як адназначны знак з космасу. Падыходжу і прызнаюся, як у каханні: “Вы той, каго я шукала!”.

cms-image-000015975.jpg

Таму, каго я шукала, аказваецца больш як сто год, калі толькі ён ад старасці нічога не блытае. Да гэтага я бачыла ўжо стогадовага чалавека, нават двух, і выглядалі яны нашмат горш за Яўгена Пазняка. Каб развеяць сумненні, пытаюся, як яму выдавалі новы пашпарт. Дзед апісаў урачыстую цырымонію з удзелам мясцовага начальства і прадстаўнікоў з апошняга месца працы, і я яму веру амаль без ценю сумнення. Бо хто ж мог яму пераказаць, як прынята віншаваць стогадовых юбіляраў?

Гады пашкадавалі Яўгена Пазняка ў фізічным плане, але памяць яго аказваецца ўсё ж не маладой. Далёка не на ўсе пытанні ён мае лагічны адказ, блытае царызм з саветызмам – але колькі ўсякіх “ізмаў” выпала на ягоны век, тут лёгка заблытацца. Расказвае, што паходзіць з Беласточчыны, адкуль яго сям’я ў 1915 годзе выехала ў бежанства. Памятае, што ў 1935-37 гадах служыў у польскім войску, а ў 1939 быў мабілізаваны ўжо на фронт. “Пілсудскі пасля сказаў, што польская армія нічога не магла зрабіць супраць такой арміі, як нямецкая”, — не адзін раз паўтарае яшчэ адзін фрагмент-успамін стогадовы дзядок. І дадае да ваеннага перыяду непапулярнае ў нашых краях меркаванне: “Каб не амерыканцы, мы б вайну не выйгралі. Мы ж тыя іх кансервы пасля перамогі яшчэ некалькі год елі”.

cms-image-000015969.jpg

Цяпер Яўген Пазняк жыве з дзецьмі, на жыццё быццам бы і не наракае, але лічыць яго нецікавым. “Быў маладзейшы, з людзьмі гаварыў, нешта новае даведваўся… Газету цэнтральную выпісваў – “Народная воля”… А цяпер жыццё нецікавае, дрэнна бачу і чую. Вось толькі выйду на лаўцы пасяджу”, — кажа дзед. На маё банальнае пытанне пра сакрэт даўгалецця адказвае, што не піў і не курыў, таму і доўга жыве. “Моладзь наша абы-як жыццё марнуе”, — без асаблівага маралізатарства кажа перад тым, як падказаць, дзе жыве сапраўдная абарыгенка Крашына – 86-гадовая Ірына Швед.

cms-image-000015964.jpg

“П’ю толькі зёлкі”

Натуральна, стогадовы дзед яе імя памятаць не мог – яго называе мне яна сама. Ірына Швед вельмі натхняецца тым, што я цікаўлюся Крашынам і яго гісторыяй. Яна аказваецца аграномам, настаўніцай і краялюбам, і лёгка разумее, чаму мне важна гаварыць з тутэйшымі, а не прыезджымі людзьмі. Спрабуе частаваць мяне то кампотам, то баршчом, але мне не церпіцца частавацца яе аповедамі.

Мы выходзім на падворак, дзе расце шмат зёлак ды пахне сарванай мятай, і Ірына апавядае пра сваю хату, будаваную яшчэ да першай вайны. Бацькі яе тады выехалі ў прымусовае бежанства, а дзед з бабай засталіся даглядаць гаспадарку – старых людзей у Расію не гналі. Дзеда Ірына згадвае неаднойчы, з яго слоў пераказвае, напрыклад, легенду пра паходжанне назвы Крашына: “Першыя крашынцы ехалі адкульсьці і думалі, дзе ім пасяліцца. А тут вакол балоты былі. Бачаць, крошка зямлі наперадзе пасярод вады. На гэтай зямлі яны пасяліліся і назвалі месца Крашынам”.

cms-image-000015971.jpg

Ірына Швед яшчэ памятае апошняга крашынскага буйнога землеўласніка – пана Завадскага з Радзівілаў, маёнтак якога знаходзіўся ў тым самым месцы, дзе цяпер сельскі Дом культуры. “Гультаяваты пан быў. У яго было шмат зямлі, але ён яе не апрацоўваў. А сядзіба іх – дык мала адрознівалася ад гэтага вось дамка, — Ірына паказвае на суседнюю драўляную хату, якой год не нашмат менш, чым хаце самой гаспадыні. – У апошнюю вайну ў панскім маёнтку стаялі немцы, а як прыйшлі рускія, то ўсё папалілі. Там яшчэ грабовец Завадскіх (родавы склеп. – Аўт.) стаяў, дык салдаты выцягалі адтуль труны і шукалі скарбы. Пасля тыя труны ў раку кідалі”.

Ірына па-гаспадарску наракае на савецкіх кіраўнікоў, што загадалі ўваход у “грабовец” проста засыпаць. Па-першае, там нібыта засталася частка захаванняў, а па-другое, “якая музейная прыгажосць магла б быць!”.

Далёка не адразу Ірына кажа пра свайго бацьку, рэпрэсаванага другімі Саветамі за тое, што працягваў некалькі месяцаў лячыць людзей пры немцах, бо быў лекарам. Гаспадыня асабліва не хоча развіваць гэтую тэму, і дэталямі яна не абрастае. Ці не таму, што надта арыгінальнай ёй самой яна не падаецца: “Вельмі шмат людзей тады павывозілі, асабліва каталікоў. А каго не вывезлі, той сам з’ехаў у Польшчу, калі далі дазвол на выезд. Выязджалі, бо тут здзекаваліся. Цяпер у Крашыне сямей 8 мясцовых жыве, астатнія пазней прыехалі. Раней тут праваслаўных ніводнага чалавека не было, а цяпер амаль усе”.

cms-image-000015973.jpg

Пра сябе Ірына Швед кажа, што яна каталічка, але пры гэтым не полька, а беларуска. Не хацела выязджаць у Польшчу на агульнай хвалі: “Тут усе такія былі, усе беларусы. Але каб выехаць, бралі даведкі ў сельсавеце, што яны палякі, і з’язджалі”. Хтосьці з крашынцаў ехаў да польскіх сваякоў, але найчасцей проста ў нікуды, абы далей ад савецкай улады. “Ехалі пераважна ў Гожаў, яго другім Крашынам назвалі. Хто ў хлявах жыў, хто ў гумнах, хто проста пад стогам (лета ж было), пакуль жытло не знайшлі”.

cms-image-000015976.jpg

Дык што такога асаблівага было ў Крашыне, што тубыльцы проста кінулі родныя хаты і пераехалі ў клуні? Іх проста спужаў калгас ці былі яшчэ больш істотныя падставы рэзка памяняць нацыянальнасць? Усе пытанні знаходзяць адказы ў аповедзе яшчэ адной карэннай жыхаркі — Гражыны Сергель…

Окончание следует

“Хай Бог крые, што той Сталін вытвараў!”

Гражына жыве ля касцёла, на вуліцы Паўлюка Багрыма. Ёй таксама 86, яны з Ірынай аднагодкі і каляжанкі. Я захопліваю яе пасярод двара, дзе яна проста сядзіць і насалоджваецца добрым жнівеньскім надвор’ем.

Гражына, як аказваецца, паходзіць з сям’і, якая на ўласнай скуры спазнала, што такое дыктатура пралетарыяту. Дзед Гражыны быў даволі заможным местачкоўцам, і дзеці атрымалі ў спадчыну па ладных кавалках зямлі. За гэтую зямлю пасля 1939 года ў Сібір выслалі сем’і родных дзядзькі і цёткі Гражыны, адкуль яны ўжо не вярнуліся. Яшчэ аднаго дзядзьку Саветы расстралялі ў Катыні як капітана польскай арміі. “А маё ты дзіцятка, колькі ж людзей тады загубілі! У Крашыне колькі вывезлі, а Стары Двор дык увесь! Туды палякі прыехалі, асаднікі, што праз банк купілі зямлю ў Завадскага. Яны не паспелі яшчэ абжыцца, яшчэ пазыкі банку вярталі, ледзь не ў будках сабачых жылі. Усіх да аднаго вывезлі ў Сібір. Цэлую вёску! Хай Бог крые, што той Сталін вытвараў!”.

Пры немцах перавесці дух таксама не ўдалося, хоць тыя да каталікоў ці палякаў прэтэнзій не мелі. Ахвярамі салдат вермахта ў сям’і Гражыны стала некалькі чалавек. Першым у расход пайшоў сваяк з Польшчы, хірург, які прыехаў з сям’ёй у Крашын, як толькі немцы акупавалі яго радзіму. Чым ён замінаў гітлераўцам, цяжка сказаць. Гражына гэта тлумачыць па-свойму: “Вучоны быў чалавек, а каму гэта падабаецца?”. У Крашыне да вайны ён адкрыў сваю прыёмную ў плябаніі ксяндза і рабіў дробныя аперацыі, для якіх не патрэбен быў наркоз. “Немцы на маіх вачах забралі! Проста з хаты! І ў Гарадзішчы расстралялі”, — з надрывае апавядае жанчына.

Не лягчэй ёй распавядаць пра іншыя смерці ў радзіне. З-за здрады свайго ж чалавека, крашынца, дзясяткі хлопцаў і мужчын, што збіраліся ісці ў партызаны, загінулі ў Казлычэве. “Мой родны брат служыў у польскім войску. За Саветамі стаў ворагам, а каму гэта падабаецца, што вораг? Пайшоў ён у сувязныя да партызан і дамовіўся вывесці два атрады самааховы ў лес. Свой падлюка-крашынец, які таксама збіраўся ісці, здаў. Камандзіра атрада разам з жонкай і 6-гадовай дачушкай павесілі на плошчы, а ўсіх астатніх у канцлагер. Пасля вайны душагубу далі толькі 15 год, а колькі з-за яго людзей загінула! Толькі з маёй сям’і родны брат, стрыечны брат і дзядзька. Пабыў 7 год і выпусцілі, але ў Крашын не вяртаўся, хаваўся ў Новай Мышы. Мусіць, ужо і здох там, падлюка”.

У 1944 годзе Саветы зноў паказалі сваю любоў да Крашына. Салдаты Чырвонай Арміі пад’ехалі сюды на танках ў той момант, калі ўжо тут не было ні немцаў, ні маста, які тыя перад адыходам узарвалі. “Людзі павылазілі з хованак, у якіх ад немцаў хаваліся, і тут прыехалі танкі ды давай паліць па Крашыне! Саветы! Спалілі ўвесь Крашын, а немцы, можа, ужо ў Брэсце былі”.

Недзе ў 1946 годзе каталікам, якія амаль усе пачалі вызнаваць сябе палякамі, дазволілі выезд у Польшчу. Гледзячы на лёс сям’і Гражыны, які, па ўсім відаць, быў тыповым для тагачасных крашынцаў, становіцца зразумелым, чаму яны вырашылі не мець больш нічога агульнага з савецкай дзяржавай.

Касцёл

У асобную гісторыю з аповеда Гражыны Сергель складваецца лёс мясцовага касцёла. Камяніца была пабудавана тут у 1930-м, папярэдні драўляны будынак каталіцкай святыні згарэў падчас Першай сусветнай вайны. З прыходам першых Саветаў для святароў касцёла пачаліся цяжкія часы. Адразу ж, у 1939, як апавядае Гражына, з яго уцёк былы царскі афіцэр ксёндз Бародзіч. Замест яго ў Крашын прыехаў Караль Жураўскі, якога “выклікалі ў сельсавет і там білі”. Пасля заканчэння вайны ён разам з многімі крашынцамі выехаў у Польшчу, а касцёл было вырашана ў крашынцаў адабраць.

Асаблівую ініцыятыву ў гэтым праяўляў “былы камендант СД у Смаленску, які перастрэльваў людзей за немцамі, а пасля ўцёк у Крашын і ўчасаўся старшынёй сельсавета — так эсдоўцы шкуру сваю хавалі”. Старшыня-эсдовец заўсёды, як памятае Гражына, хадзіў з двума пісталетамі. Забіраць касцёл таксама прыйшоў са зброяй, загадаўшы мясцоваму кавалю ламаць замок на будынку, паколькі ключ Гражына з сястрой схавалі. Каваль-каталік ламаць замок адмовіўся, тады прывезлі каваля з праваслаўнай вёскі. Той, стоячы перад раззлаванымі “таварышамі жанчынамі”, адмовіўся таксама. Але ключ знайшоў і прынёс мясцовы падлетак, пасля чаго  ў касцёле класічна ўтварыўся склад, а пазней – філіял Баранавіцкага краязнаўчага музея. “Усё смецце, што ў горадзе было непатрэбна, перавезлі сюды”.

Забраць святыню назад атрымалася толькі ў 1990-х, ды і тое пасля двух гадоў хаджэння па начальстве. “У Баранавічах галоўны па рэлігіі, паляк Краскоўскі, ганяў нас, як сабак”, — згадвае жанчына новага антыгероя Крашына. Справа скранулася толькі пасля непасрэднага звяртання ў нейкае міністэрства, куды трое мясцовых каталічак, уключна з Гражынай, паехалі, махнуўшы рукой на Краскоўскага. “Мы паехалі ў лютым, а Вялікую ноч ужо ў сваім касцёле святкавалі. Я як пабачыла, што музей забірае свае шмуткі, дык адразу зразумела: касцёл будзе наш!”.

Гражына і цяпер вельмі пераймаецца касцёльнымі справамі, дае шчодрае ахвяраванне на яго патрэбы. Каталікоў пасля ўсіх выпрабаванняў у Крашыне засталося мала, таму сталага ксяндза тут няма.

Падчас нашай размовы Гражына часта ў якасці заклёну прыгаворвала, каб ні дзеці, ні ўнукі не бачылі таго, што перажыло яе пакаленне. І  сказала яшчэ, што дзе-дзе, а ў Крашыне дакладна па Сталіне ніхто не плакаў.

Не настальгуюць карэнныя жыхары па ім і цяпер, у адрозненне ад таго ж Берасця, дзе на савецкія святы ўсё часцей можна бачыць плакаты з яго задаволеным тварам.